Tablice
pamięci

OFIARY CYWILNE WARSZAWY W CZASIE NIEMIECKIEJ OKUPACJI

460 tablic zaprojektowanych przez Karola Tchorka

W drugiej połowie lat 40. XX w. w Warszawie ustawiono ponad 460 tablic zaprojektowanych przez Karola Tchorka. Upamiętniały one miejsca straceń na terenie całego miasta. Do naszych czasów przetrwało ledwie 160 – część z nich jest zaniedbana, zasłonięta przez nowe budynki. Często mijamy niektóre z tablic, nie pamiętając, czego dotyczą, a są przecież świadectwem pamięci o konsekwentnym planie eksterminacji mieszkańców Warszawy i zniszczenia miasta przez Niemców. Świadectwem pamięci o latach, gdy każdy mógł zostać złapany i wywieziony do obozu koncentracyjnego bądź na roboty do Niemiec, gdy wielu zostało rozstrzelanych w ulicznych egzekucjach, gdy bezlitośnie zabijano warszawskich Żydów, gdy niemiecka armia dokonywała rzezi Woli.

W 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej, Fundacja PGE rozpoczęła realizację projektu pod nazwą „Tablice Pamięci”. Przy każdej ocalałej tablicy Karola Tchorka umieszczamy dwujęzyczną informację spełniającą trzy podstawowe cele: wyeksponowanie i oddanie należnej czci miejscom pamięci – tablicom i pomnikom – opisującym heroiczne i dramatyczne wydarzenia z czasów II wojny światowej, dotarcie z informacją na temat faktów historycznych do zagranicznych turystów, popularyzację i zwiększenie rozpoznawalności miejsc pamięci.

O autorze tablic

Karol Tchorek urodził się 30 października 1904 r. Ochotnik w wojnie 1920 r. Rzeźbiarz, marszand i kolekcjoner sztuki. W 1949 r. wygrał ogłoszony przez Stowarzyszenie Architektów Polskich konkurs na realizację tablic upamiętniających niemieckie zbrodnie w Warszawie w czasie II wojny światowej. Zmarł 10 kwietnia 1985 r.

Opieka merytoryczna nad projektem:

Wiktor Cygan – historyk, członek Instytutu Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Witold Rawski – historyk wojskowości

Pierwsze represje

Tuż po wkroczeniu do Warszawy Niemcy zastosowali brutalny terror wobec ludności stolicy. 8 października 1939 r. aresztowano 354 warszawskich księży katolickich i nauczycieli, gdyż władze okupacyjne uznały ich za „olbrzymie zagrożenie”. 3 listopada 1939 r. na murach Warszawy rozlepiono niemiecki plakat ogłoszeniowy, w którym obwieszczono, że Eugenia Włodarz, wdowa, i Elżbieta Zahorska, studentka, zostały skazane na śmierć przez wojskowy sąd polowy „za zamach na żołnierza niemieckiego” i „sabotaż i zrywanie plakatów”. Elżbieta Zahorska urodziła się 6 czerwca 1915 r. W 1939 r. walczyła z bronią w ręku. Dostała się do niewoli, z której szybko uciekła. Była ścigana listem gończym. Została ujęta przy zdzieraniu niemieckiego plakatu propagandowego ukazującego rannego polskiego żołnierza, który pokazywał ręką zniszczony kraj premierowi Anglii. Została rozstrzelana w Forcie Mokotowskim. Przed egzekucją wykrzyczała po niemiecku „Noch ist Polen nicht verloren” („Jeszcze Polska nie zginęła”).

Elżbieta Zahorska.

Elżbieta Zahorska.

Egzekucja Polaków w Wawrze.

Fragment cmentarza symbolicznego utworzonego w 1949 r. w miejscu egzekucji przy ul. 27 Grudnia w Wawrze.

Obwieszczenie.

Wieczorem 26 grudnia 1939 r. w restauracji w Wawrze dwaj miejscowi bandyci zastrzelili dwóch żołnierzy 538. Batalionu Budowlanego. W odwecie w nocy na 27 grudnia Niemcy przeprowadzili akcję pacyfikacyjną na terenie Wawra i Anina. Zatrzymano około 120 mężczyzn. Ciężko pobito, a potem zamordowano, właściciela restauracji Antoniego Bartoszka.
Wszyscy oni wyciągnięci z łóżek nie mieli nawet pojęcia o tym, co zaszło w restauracji (…). Jedyną ich winą było to, że przypadkowo znaleźli się na terenie objętym obławą.
Wyrokiem improwizowanego sądu doraźnego pod przewodnictwem mjr. Friedricha Wenzla skazano 114 mężczyzn na śmierć. Ostatecznie rozstrzelano 106 osób. Najmłodszą ofiarą był 15-letni Tadeusz Ryszka. Wśród nich był też Daniel Gering.
Gdy Niemcy na „sądzie” spisywali personalia „winnych”, ze zdumieniem odkryli, że wśród nich jest imiennik marszałka Rzeszy. Z większym jeszcze zdumieniem stwierdzili, że mimo iż nie zaprzeczał, że jest pochodzenia niemieckiego, podkreślał, że jest Polakiem. (…) Tłumaczyli (…), że musi tylko głośno powiedzieć, że jest Niemcem. Pytanie o to padło jeszcze, gdy już stał na miejscu stracenia. Ostatnie jego słowa brzmiały: „Jestem Polakiem”.
Zbrodnia w Wawrze była jedną z pierwszych masowych egzekucji na terenie okupowanej Polski. Odpowiedzialny za zbrodnię ppłk Max Daume wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego został skazany na karę śmierci i stracony 7 marca 1949 r. w więzieniu mokotowskim w Warszawie, a mjr Wenzel wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy w 1951 r.
Antoni Bartoszek, właściciel restauracji, w której zginęli Niemcy, po pobiciu powieszony przed swoim lokalem.
Plakat: „Anglio! Twoje dzieło”

Od 7 grudnia 1939 r. do 17 lipca 1941 r. funkcjonariusze SS i policji niemieckiej koło wsi Palmiry na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej w 20 zbiorowych egzekucjach rozstrzelali ponad 1800 obywateli polskich, głównie polskiej i żydowskiej narodowości, przywiezionych w większości z warszawskich więzień i aresztów. Wśród nich było wielu przedstawicieli elity politycznej czy kulturalnej, aresztowanych w ramach skierowanej przeciwko inteligencji tzw. akcji „AB”. W Generalnym Gubernatorstwie zrealizowana od maja do czerwca 1940 r. operacja objęła ponad 3500 osób.

Za wykonanie akcji „AB” na terenie Warszawy odpowiadał SS-Standartenführer Josef Meisinger, szef Służby Bezpieczeństwa i Policji Bezpieczeństwa dystryktu warszawskiego. Wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego skazany na karę śmierci i stracony 7 marca 1947 r. w więzieniu mokotowskim w Warszawie.

Maciej Rataj urodził się 19 lutego 1884 r. w Chłopach. Działacz ludowy i publicysta, polityk. Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego (1920-1921), marszałek Sejmu RP (1922-1928), prezes Stronnictwa Ludowego (1936-1937, 1938-1939). Uczestnik obrony Warszawy we wrześniu 1939 r., następnie w konspiracji. Działał w Służbie Zwycięstwu Polski, współtwórca Głównej Rady Politycznej. Od lutego 1940 r. prezes konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego „Roch”. Aresztowany przez Niemców w 1940 r. Zamordowany 20 lub 21 czerwca 1940 r. w Palmirach.

Janusz Tadeusz Kusociński urodził się 15 stycznia 1907 r. w Warszawie. Sportowiec, nauczyciel wychowania fizycznego, trener, dziennikarz. Złoty medalista olimpijski z Los Angeles w biegu na dystansie 10 000 m (1932 r.), srebrny medalista pierwszych mistrzostw Europy na dystansie 5000 m (1934 r.). Uczestnik obrony Warszawy we wrześniu 1939 r., był ranny. Członek konspiracyjnej Organizacji Wojskowej „Wilki”. Aresztowany 26 marca 1940 r. przez Niemców w Warszawie. Zamordowany 20 lub 21 czerwca 1940 r. w Palmirach.

Zawiązywanie oczu kobietom przywiezionym na egzekucję.

Więźniowie prowadzeni drogą przez las na egzekucję.

Więźniowie z zawiązanymi oczami przed egzekucją.

Helena Maria Jaroszewicz urodziła się 17 listopada 1892 r. w majątku Dziewanowo. Działaczka niepodległościowa w czasie I wojny światowej; więziona przez władze rosyjskie. W niepodległej Polsce wiceprzewodnicząca Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet, w latach 1930-1935 poseł, a w latach 1935-1938 senator RP. Po kampanii w 1939 r. w konspiracyjnej Służbie Zwycięstwu Polski (potem Związku Walki Zbrojnej). Aresztowana przez Niemców 15 kwietnia 1940 r. w Warszawie. Zamordowana 20 lub 21 czerwca 1940 r. w Palmirach.

Leon Fortunat Skuba-Pękosławski i urodził się 31 maja 1868 r. w Warszawie. Lekarz, orientalista, w niepodległej Polsce prezes PCK. Podczas II wojny światowej wiceprezes PCK, działacz konspiracyjnej Kadry Polski Niepodległej ps. „Leon”. Aresztowany przez Niemców w Warszawie w styczniu 1942 r. Rozstrzelany 28 maja 1942 r.

Józef Walicki i urodził się 27 maja 1903 r. Oficer Wojska Polskiego. Podczas kampanii 1939 r. ciężko ranny w bitwie nad Bzurą. Później w oddziale partyzanckim mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” ps. „Walbach”. Uzyskał stopień rotmistrza. Następnie w ZWZ. Aresztowany przez Niemców w Warszawie. Rozstrzelany 28 maja 1942 r.

W Lesie Sękocińskim niedaleko Magdalenki od około godz. 3.00 do 14.00 28 maja 1942 r. niemieccy żołnierze SS rozstrzelali w zbiorowej egzekucji 223 osoby, w tym 22 kobiety. Byli to więźniowie z warszawskiego Pawiaka, w znacznej części członkowie ruchu oporu bądź przedstawiciele polskiej inteligencji. W 1946 r. ich zwłoki zostały ekshumowane, po czym w większości pochowane na cmentarzu w Łazach.

Prawdopodobnie nie była to jedyna egzekucja przeprowadzona przez Niemców w tym miejscu. Istnieją informacje o regularnym mordowaniu niewielkich grup Polaków (do 10 osób). Natomiast nie udało się zweryfikować uzyskanych przez wywiad Armii Krajowej informacji o egzekucji około 200 więźniów z więzienia mokotowskiego i aresztu przy ul. Daniłłowiczowskiej w Warszawie. Zbrodnia ta miała mieć miejsce wiosną 1942 r.

Odpowiedzialnymi za tę zbrodnię byli gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer, dowódca SS i Policji w tym dystrykcie SS-Oberführer Ferdinand von Sammern-Frankenneg (poseł do Reichstagu, zginął 20 września 1944 r. w walce z partyzantami jugosłowiańskimi koło Banja Luki) oraz SS-Standartenführer Ludwig Hahn, dowódca Służby Bezpieczeństwa i Policji Bezpieczeństwa w Warszawie (w 1973 r. został skazany na 12 lat więzienia, którą to karę w 1975 r. zamieniono na dożywocie; zmarł 10 listopada 1986 r. na wolności w Hamburgu).

Budynek przy al. Szucha 25, w którym mieściło się przed wrześniem 1939 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, został przejęty przez niemiecką służbę bezpieczeństwa (było to centrum dzielnicy policyjnej). Część budynku zajmował największy departament policji bezpieczeństwa Gestapo. Urzędowała tu także Służba Bezpieczeństwa na Warszawę oraz dystrykt warszawski. Do gmachu przywożono więźniów z Pawiaka (najczęściej dwa razy dziennie), innych więzień dystryktu warszawskiego oraz osoby dopiero co aresztowane. Trudno jest dokładnie ustalić liczbę ofiar zgładzonych w al. Szucha 25. Rozmiary popełnionych zbrodni obrazuje odnaleziona w piwnicach budynku ilość prochów i kości ludzkich, które ważyły około 5,5 t.

W czasie wojny Pawiak (ul. Dzielna) był największym niemieckim więzieniem politycznym na terytorium okupowanej Polski. Od października 1939 r. do sierpnia 1944 r. przez więzienie to przeszło około 100 tys. osób, z czego około 37 tys. zostało zamordowanych, a około 60 tys. wywieziono w 95 transportach do obozów koncentracyjnych. Na Pawiaku przebywało stale około 3000 więźniów, z czego 2200 na oddziale męskim i 800 na oddziale kobiecym (Serbii). W listopadzie 1940 r. Pawiak przejęło Gestapo. Masowe zbrodnie na Pawiaku w maju 1943 r. wstrząsnęły Warszawą. Na murach domów, tablicach ogłoszeniowych oraz chodnikach pojawiły się napisy „Pawiak pomścimy”.

Władysław Karaś urodził się 31 sierpnia 1893 r. w Kielcach. W czasie I wojny światowej w Legionach Polskich. Po 1918 r. w Wojsku Polskim, uzyskał stopień kapitana. Sportowiec, olimpijczyk z Berlina z 1936 r. Zdobył tam brązowy medal w strzelectwie. Podczas II wojny światowej w ZWZ/AK ps. „Pankracy”. Służył w Związku Odwetu. Aresztowany przez Niemców 23 kwietnia 1942 r. Rozstrzelany 28 maja 1942 r. Pośmiertnie awansowany na majora.

Franciszek Kwieciński urodził się 13 września 1884 r. w Głuszynie koło Nieszawy. Działacz polityczny. W niepodległej Polsce jeden z czołowych działaczy Narodowej Partii Robotniczej i współzałożyciel Stronnictwa Pracy. Podczas II wojny światowej przedstawiciel Stronnictwa Pracy w Głównym Politycznym Komitecie Porozumiewawczym przy ZWZ. Aresztowany przez Niemców 19 stycznia 1942 r. Rozstrzelany 28 maja 1942 r.

Oficerowie niemieccy przed gmachem przy al. Szucha 25.
Gmach więzienia Pawiak przed 1939 r.

Obwieszczenie z grudnia 1943 r. informujące o wykonaniu kary śmierci na 100 więźniach.

Napis na jednej z ulic Warszawy.

Pawiak w 1945 r.

W nocy z 7 na 8 października 1942 r. siedem patroli żołnierzy Armii Krajowej pod ogólnym dowództwem kpt. Zbigniewa Lewandowskiego ps. „Szyna” wykonało atak dywersyjny na warszawski węzeł komunikacyjny (akcja „Wieniec”). Bez strat własnych zerwano wszystkie tory kolejowe dookoła Warszawy, wykolejając przy tym kilka pociągów. Na kilkadziesiąt godzin sparaliżowano niemiecki ruch kolejowy w kierunku frontu wschodniego, m.in. transport wojskowy w rejon Stalingradu.

W odwecie, nie mogąc ustalić sprawców akcji, niemieckie władze okupacyjne postanowiły po raz pierwszy dokonać publicznej egzekucji w Warszawie.
O świcie 16 października na pięciu szubienicach rozmieszczonych w różnych częściach miasta powieszono 50 więźniów z Pawiaka, po 10 na każdej z nich. Szubienice ustawiono:
– na Woli obok przejazdu kolejowego przy ul. Mszczonowskiej,
– na Szczęśliwicach przy torach,
– na rogu ulic Toruńskiej i Wysockiego na Pelcowiźnie,
– w Rembertowie obok dworca kolejowego,
– w Markach w pobliżu torów kolejki dojazdowej.

Obwieszczenie o straceniu 50 więźniów z Pawiaka 16 października 1942 r.

Ofiary powieszone na Szczęśliwicach.

Ofiary powieszone na Woli.

Ofiary powieszone na Pelcowiźnie.

Stanisław Henryk Święcicki urodził się 28 lutego 1897 r. Adwokat, wicedziekan Rady Adwokackiej w Warszawie. We wrześniu 1939 r. szef bezpieczeństwa Komisariatu Cywilnej Obrony Pragi. Następnie w konspiracji w Związku Walki Zbrojnej. Uczestniczył w pracach Delegatury Rządu na Kraj. Aresztowany 11 maja 1942 r. przez Niemców w Warszawie. Stracony 16 października 1942 r.

Mieczysław Szawlewski urodził się 19 października 1887 r. w Krośnie. Obrońca Lwowa 1918 r. Prawnik, dyplomata, wicekonsul w Konsulacie Generalnym RP w Nowym Jorku. Potem wykładowca Szkoły Nauk Politycznych w Warszawie, w latach 1930-1935 poseł na Sejm RP. Podczas II wojny światowej w Związku Walki Zbrojnej. Pracował w Delegaturze Rządu na Kraj. Aresztowany w nocy z 3 na 4 czerwca 1942 r. przez Niemców w Warszawie. Stracony 16 października 1942 r.

Getto żydowskie

Getto warszawskie zostało utworzone przez władze niemieckie 2 października 1940 r., a zamknięte i odizolowane od reszty miasta półtora miesiąca później – 16 listopada 1940 r. Było największym gettem w całej okupowanej Europie.

Getto stanowiło zamkniętą i otoczoną murem dzielnicę położoną w północno-zachodniej części centralnej Warszawy, w której uwięziono Żydów. W jego obrębie do marca 1941 r. zgromadzono ok. 460 tys. osób. Ogromne przeludnienie związane z deportacjami ludności na teren getta spowodowało tragiczne warunki sanitarne, głód oraz pojawienie się epidemii chorób zakaźnych. W okresie od listopada 1940 r. do lipca 1942 r. z głodu i chorób zmarło około 100 tys. mieszkańców getta. 22 lipca 1942 r. Niemcy rozpoczęli deportacje jego mieszkańców do obozu zagłady w Treblince, którego celem była fizyczna likwidacja ludności żydowskiej getta.

Plan getta w Warszawie.

Plan getta w Warszawie.

Mieszkańcy getta.

Dzieci żydowskie w getcie.

Obwieszczenie z 23 kwietnia 1943 r. zakazujące pod karą śmierci wstępu Polakom na teren byłej żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej.

Budowa muru getta.

Adam Czerniaków urodził się 30 listopada 1880 r. w Warszawie. Inżynier chemik. 4 października 1939 r. stanął na czele Judenratu. Po zamknięciu w listopadzie 1940 r. warszawskiego getta współorganizował opiekę społeczną, wspomagał tworzenie podziemnego archiwum getta, utrzymywał kontakty z działaczami konspiracji, przeciwstawiał się dążeniom do zbrojnego wystąpienia. 22 lipca 1942 r., w dniu rozpoczęcia akcji likwidacyjnej, odmówił podpisania obwieszczenia o przymusowym wysiedleniu Żydów z Warszawy i następnego dnia popełnił samobójstwo.

Jürgen Stroop urodził się 26 września 1895 r. w Detmoldzie. Miał wykształcenie podstawowe. Od 1932 r. członek NSDAP i SS; uzyskał stopień SS-Gruppenführera. W czasie II wojny światowej od października 1939 r. uczestniczył w mordowaniu polskiej i żydowskiej ludności Wielkopolski. Komendant policji w dystrykcie Galicja, uczestniczył w eksterminacji Żydów. Od 19 kwietnia do 16 maja 1943 r. kierował akcją likwidacji getta warszawskiego, odpowiedzialny za zbrodnie podczas tłumienia powstania w getcie. 8 maja 1945 r. aresztowany przez Amerykanów i wydany Polakom. Wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w Warszawie skazany na karę śmierci i 6 marca 1952 r. stracony w więzieniu mokotowskim w Warszawie.

Deportacje te spotkały się z oporem zbrojnym żydowskich organizacji bojowych. 19 kwietnia 1943 r. wybuchło powstanie, które było odpowiedzią na decyzję o ostatecznej likwidacji getta.

Siły powstańcze składały się z około 1000-1500 słabo uzbrojonych bojowników. Powstanie trwało do połowy maja 1943 r. i zakończyło się klęską i ostatecznym zniszczeniem getta. W trakcie tłumienia powstania hitlerowcy dopuszczali się wielu okrucieństw i zbrodni na mieszkańcach getta oraz przeprowadzali liczne masowe egzekucje. Szacuje się, że liczba ofiar getta warszawskiego wyniosła ok. 400 tys., z czego blisko 92 tys. osób zginęło lub zmarło w Warszawie (z powodu głodu i chorób), a prawdopodobnie 300 tys. w obozie zagłady w Treblince (wysłanych tam w dwóch akcjach wysiedleńczych).

Konsekwentne niszczenie getta przez niemieckie grupy szturmowe.

Schwytani Żydzi na ul. Zamenhofa w drodze na Umschlagplatz.

Jürgen Stroop (stoi pośrodku) w trakcie likwidacji getta warszawskiego.

Publiczne egzekucje

Jesienią 1943 r. Niemcy zintensyfkowali wysiłki mające na celu złamanie rosnącego w siłę polskiego ruchu oporu. Generalny gubernator Hans Frank 2 października 1943 r. podpisał rozporządzenie o zwalczaniu zamachów na niemieckie dzieło odbudowy w Generalnym Gubernatorstwie. Sankcjonowało ono stosowaną przez okupantów zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Przewidywało m.in., że podżegacze i pomocnicy podlegają karze jak sprawca, a czyn usiłowany jest karalny tak jak czyn dokonany. W praktyce na tej podstawie rozstrzeliwano całkowicie przypadkowe osoby. Pierwsze egzekucje na ulicach stolicy miały miejsce w połowie października 1943 r., wkrótce po objęciu stanowiska Dowódcy SS i Policji na dystrykt warszawski przez SS-Brigadeführera Franza Kutscherę. W czasie jego rządów zamordowano w Warszawie około 5000 Polaków (w tym 1200 stracono bezpośrednio na ulicach miasta). Niemcy zrezygnowali z publicznych egzekucji na ulicach Warszawy w połowie lutego 1944 r. – po udanym zamachu na Kutscherę przeprowadzonym przez żołnierzy Kedywu Armii Krajowej, specjalnej dywersyjnej jednostki Armii Krajowej.

Obwieszczenie z 14 stycznia 1944 r. informujące o egzekucji ulicznej 200 Polaków straconych w odwecie za nieudaną akcję bojową Armii Krajowej przeciwko gubernatorowi dystryktu warszawskiego Ludwigowi Fischerowi oraz dowódcy Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Warszawie Ludwigowi Hahnowi.

Obwieszczenie z 14 stycznia 1944 r. informujące o egzekucji ulicznej 200 Polaków straconych w odwecie za nieudaną akcję bojową Armii Krajowej przeciwko gubernatorowi dystryktu warszawskiego Ludwigowi Fischerowi oraz dowódcy Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Warszawie Ludwigowi Hahnowi.

Egzekucja więźniów Pawiaka.

Egzekucja 27 więźniów Pawiaka powieszonych na balkonie domu przy ul. Leszno 27, 11 lutego 1944 r.

Tablica Tchorka, al. Solidarności 84.

Uprzątanie ciał ofiar egzekucji ulicznej.

Franz Kutschera urodził się 22 lutego 1904 r. w Oberwaltersdorf. Z zawodu ogrodnik. W 1938 r. został posłem do Reichstagu, a w 1939 r. honorowym sędzią w Sądzie Ludowym. Od 25 września 1943 r. jako SS-Brigadeführer i gen. mjr policji był dowódcą SS i Policji na dystrykt warszawski. Wprowadził masowy terror wobec ludności cywilnej Warszawy i publiczne egzekucje. Uzyskał miano kata Warszawy. Skazany przez Komendę Główną Armii Krajowej na karę śmierci. Zastrzelony 1 lutego 1944 r. w Warszawie. Po jego śmierci Niemcy w połowie lutego 1944 r. zaprzestali publicznych egzekucji w Warszawie.

Biuletyn Informacyjny z 24 lutego 1944 r., informujący o zabiciu kata Warszawy.

Wyrok na znienawidzonego przez mieszkańców Warszawy szefa SS i Policji na okręg warszawski Franza Kutscherę wydał szef Kedywu KG AK pułkownik August Emil Fieldorf „Nil”. Przeprowadzenie akcji powierzono oddziałowi „Agat” (późniejszy „Parasol”).

Akcja miała miejsce 1 lutego 1944 r. i uczestniczyło w niej 12 osób. Auto Kutschery, gdy dojeżdżało do dowództwa SS, zostało zablokowane przez samochód zamachowców. Żołnierze „Agatu” otworzyli ogień i zranili Kutscherę. Błyskawicznie na stanowiska wybiegł zespół ubezpieczający, po czym jeden z żołnierzy tej grupy dobił Kutscherę. Pod silnym ostrzałem Niemców uczestnicy akcji wycofali się do samochodów i opuścili miejsce zamachu. W wyniku tej akcji śmierć poniosło czterech żołnierzy „Agatu”, straty niemieckie wyniosły pięciu zabitych i dziewięciu rannych. W odwecie za zabicie Kutschery Niemcy nałożyli na Warszawę 100 mln zł kontrybucji. 2 lutego 1944 r. w Alejach Ujazdowskich 21, w pobliżu miejsca przeprowadzenia akcji, rozstrzelali 100 zakładników. Była to jedna z ostatnich publicznych egzekucji przed wybuchem powstania warszawskiego.

Obwieszczenie o rozstrzelaniu zakładników po zamachu na SS-Brigadeführera Franza Kutscherę.

Uczestnicy zamachu na SS-Brigadeführera Franza Kutscherę.

Miejsce zamachu na SS-Brigadeführera Franza Kutscherę – róg al. Ujazdowskich i ul. Chopina.

W połowie lutego 1944 r. zakończyła się w Warszawie faza terroru niemieckiego, charakteryzująca się publicznymi mordami przeprowadzanymi na ulicach miasta. Odtąd duża część egzekucji w tym okresie odbywała się bez rozgłosu, na ogół w ruinach getta. Jednorazowo padało ofiarą Niemców od kilkunastu do kilkuset osób. W większym niż do tej pory zakresie okupanci wywozili mieszkańców stolicy do obozów koncentracyjnych. Tam wielu warszawiaków ponosiło śmierć.

Ostatnia egzekucja miała miejsce 1 sierpnia 1944 r. na Woli, na kilka godzin przed wybuchem powstania warszawskiego. Zginęło wówczas ośmiu przypadkowych przechodniów. Niemcy zamordowali ich po starciu z grupą żołnierzy Armii Krajowej.

Emanuel Ringelblum urodził się 21 listopada 1900 r. w Buczaczu. Historyk, uzyskał doktorat. Pracował jako nauczyciel. Członek Związku Nauczycieli Żydowskich i Związku Literatów Żydowskich, działacz świeckiego Zjednoczenia Szkół Żydowskich. Zwolennik lewicowej partii Poalej Syjon-Lewica. Podczas II wojny światowej przebywał na terenie getta warszawskiego. Działał w tamtejszej Żydowskiej Samopomocy Społecznej, należał do Żydowskiej Organizacji Bojowej. Organizator archiwum getta („Archiwum Ringelbluma”), które od 1999 r. jest na liście „Pamięć Świata” UNESCO. W końcu lutego 1943 r. opuścił getto. Schwytany przez Niemców 7 marca 1944 r. w Warszawie. Rozstrzelany 10 marca 1944 r. w ruinach getta.

Wanda Józefa Maria Kirchmayer urodziła się 9 listopada 1901 r. w Majdanie Górnym. Inżynier rolnik. Podczas II wojny światowej członek Tajnej Organizacji Wojskowej. Następnie w Armii Krajowej – służyła w sztabie Kedywu Okręgu Warszawskiego. Aresztowana przez Niemców w Warszawie na przełomie lutego i marca 1944 r. Torturowana w śledztwie, nie wydała tajemnic organizacji. 29 marca 1944 r. rozstrzelana w ruinach getta.

Obwieszczenie informujące o skazaniu na śmierć 50 aresztantów, wśród nich byli żołnierze Armii Krajowej Edward Branicki, Marian Dukalski i Roman Antoni Polkowski; wkrótce potem zostali oni przez Niemców zamordowani.

Tablica Tchorka z Woli (ul. Sowińskiego 28), przypominająca miejsce ostatniej zbrodni niemieckiej dokonanej na mieszkańcach Warszawy przed wybuchem powstania.

Konstanty Abłamowicz urodził się 17 kwietnia 1884 r. w Niehorełem. Żołnierz Legionów Polskich, a od 1918 r. Wojska Polskiego; uzyskał stopień podpułkownika. Następnie dyrektor Zakładów Przemysłowych Scheibler i Grohmann w Łodzi. Podczas II wojny światowej członek piłsudczykowskiego Obozu Polski Walczącej. Aresztowany przez Niemców 12 kwietnia 1944 r. w Warszawie. Rozstrzelany 22 maja 1944 r.

Rzeź Woli

W czasie powstania warszawskiego między 1 a 4 sierpnia walczący na Woli żołnierze 1 Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring” zamordowali ok. 400 wziętych do niewoli powstańców, w tym wielu rannych Systematycznie wypędzano z budynków mieszkalnych polską ludność cywilną, dopuszczając się przy tym mordów, grabieży i gwałtów na kobietach. Walczące na Woli oddziały niemieckie nagminnie wykorzystywały polskich cywilów, w tym kobiety i dzieci, w charakterze żywych tarcz osłaniających natarcia piechoty lub czołgów. W dniach 5-7 sierpnia oddziały SS i policji niemieckiej pod dowództwem Heinricha Reinefartha i Oskara Dirlewangera dokonały rzezi ludności Woli; wymordowano wówczas 59 tys. mieszkańców. Była to prawdopodobnie największa jednorazowa masakra ludności cywilnej dokonana w Europie w czasie II wojny światowej. Łącznie na Woli Niemcy zamordowali ponad 65 tys. Polaków. Zidentyfikowano 41 miejsc masowych egzekucji dokonanych przez oddziały niemieckie w tej dzielnicy.

Ciała pomordowanych Polaków na terenie Woli.

Ciała pomordowanych Polaków na terenie Woli.

Pędzone do kościoła pw. św. Wojciecha kobiety i dzieci. Jak wspominał por. Hans Thieme, ul. Wolską szła kolumna wypędzanych mieszkańców stolicy. Był to obraz boleści, na widok którego stanęły nam łzy w oczach. Herr Reinefahrt powiedział do mojego dowódcy: „Niech Pan spojrzy, to jest nasz najcięższy problem: nie mamy tyle amunicji, aby ich wszystkich zabić”. Kościół pw. św. Wojciecha Niemcy zamienili na obóz przejściowy.
Żołnierze niemieccy na tle hali fabryki „Ursus” w czasie powstania warszawskiego.

Tablica Tchorka, ul. Górczewska 5/7/9.

Heinrich Friedrich Reinefahrt urodził się 26 grudnia 1903 r. w Gnieźnie. Adwokat i notariusz. Miał stopień SS-Gruppenführera. Po wybuchu powstania warszawskiego sformował zgrupowanie policyjne, z którym dotarł do Warszawy. Od 5 sierpnia 1944 r. brał udział w rzezi mieszkańców Woli. Uczestniczył w walkach o Stare Miasto, Powiśle i Czerniaków. Łącznie podlegli mu żołnierze zamordowali do 100 000 cywilów, rannych i wziętych do niewoli żołnierzy Armii Krajowej. Po wojnie burmistrz miasta Westerland (1951-1967), od 1958 r. poseł do landtagu w Szlezwiku-Holsztynie, od 1967 r. pracował jako prawnik. Zmarł 7 maja 1979 r. w Westerland.

Mordy na Ochocie

W czasie powstania warszawskiego Ochota była dzielnicą (obok Woli), gdzie żołnierze niemieccy i formacji wschodnich SS popełnili najwięcej zbrodni na ludności cywilnej. Przede wszystkim w szpitalach, na terenie budynku Instytutu Radowego i w kolonii Staszica. Szczególnie ponurą sławę zyskał obóz przejściowy zorganizowany na terenie tzw. Zieleniaka (róg ul. Grójeckiej i Opaczewskiej). Zginęło tam około 1000 Polaków. Szczególnym bestialstwem wobec mieszkańców wykazywali się żołnierze Brygady Szturmowej SS „RONA”. Jej dowódca Wa􀀄en SS-Brigadeführer Bronisław Kamiński otrzymał od Heinricha Himmlera szczegółowe polecenia:

1. Ujętych powstańców należy zabić bez względu na to, czy walczą zgodnie z konwencją haską, czy ją naruszają;
2. Niewalcząca część ludności, kobiety i dzieci, ma być również zabijana;
3. Całe miasto ma być zrównane z ziemią, to jest domy, ulice, urządzenia w tym mieście i wszystko, co się w nim znajduje.
Prócz morderstw pacyfikujący dzielnicę żołnierze dopuszczali się na masową skalę gwałtów oraz grabieży. W okresie od 4 do 25 sierpnia na Ochocie zostało zamordowanych około 10 tys. mieszkańców.

Zbigniew Rakowiecki urodził się 14 czerwca 1913 r. Aktor filmowy i teatralny, pracował m.in. w teatrze Ateneum w Warszawie. Żołnierz kampanii 1939 r., następnie w konspiracji. Podczas powstania warszawskiego w 403 plutonie AK na Ochocie. Zamordowany 5 sierpnia 1944 r. przez żołnierzy Brygady SS „RONA” przy ul. Radomskiej 14.

Ks. Jan Salamucha urodził się 10 czerwca 1903 r. Uczestnik wojny 1920 r. W 1925 r. wyświęcony na kapłana. Członek Obozu Narodowo-Radykalnego. Filozof chrześcijański, logik, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego. Podczas II wojny światowej 6 listopada 1939 r. aresztowany przez Niemców na Uniwersytecie Jagiellońskim, po czym więziony w obozach koncentracyjnych w Sachsenhausen i Dachau. W 1941 r. zwolniony. Kapelan Narodowych Sił Zbrojnych i Armii Krajowej. Zamordowany 11 sierpnia 1944 r. podczas pacyfikacji Ochoty.

Tablica Tchorka, ul. Grójecka 95.

Bronisław Kamiński urodził się 16 czerwca 1899 r. Inżynier chemik. Członek partii komunistycznej w ZSRS, więziony w latach 1937-1941. Od 1941 r. współpracował z Niemcami, od 1942 r. dowodził tworzoną po ich stronie Rosyjską Wyzwoleńczą Ludową Armią (RONA), przeformowaną w Brygadę Szturmową SS „RONA”. Jako Waffen SS-Brigadeführer na czele pułku szturmowego brał udział w tłumieniu powstania warszawskiego. Jego żołnierze dokonali wówczas około 700 zbrodni, mordując, gwałcąc i rabując mieszkańców Ochoty. Stracony za niesubordynację 19 sierpnia lub 4 października 1944 r. przez Niemców w Łodzi.Jak pisał historyk powstania warszawskiego Jerzy Kirchmayer, Był awanturnikiem politycznym, wygłaszał do swych ludzi mowy propagandowe o wielkiej, faszystowskiej Rosji, której chciał być przywódcą-führerem. Kobiety i alkohol były treścią jego życia. (…) Pojęcie własności było mu obce, żadnego narodu nie nienawidził tak, jak Polaków (…).

Mokotów we krwi

Podczas powstania warszawskiego na Mokotowie Niemcy dopuścili się licznych zbrodni na żołnierzach Armii Krajowej oraz ludności cywilnej. Większość mordów popełniono od 2 do 5 sierpnia, ich ofiarami padło kilkuset mieszkańców dzielnicy. To nie był koniec zbrodniczej działalności żołnierzy niemieckich. Dalsze mordy odbywały się we wrześniu – po upadku Sadyby, a także po kapitulacji oddziałów powstańczych 27 września 1944 r. Z powodu zbrodni żołnierzy niemieckich ucierpiało około 2000 Polaków. Wśród nich było od 100 do 200 mieszkańców Mokotowa, zamordowanych przy użyciu granatów w budynku przy ul. Olesińskiej 5, czy też 119 żołnierzy z Pułku AK „Baszta” i osób cywilnych, zgładzonych przy ul. Dworkowej już po kapitulacji oddziałów powstańczych. Niemcy też nie oszczędzili znajdującego się na ul. Chełmskiej Szpitala Ujazdowskiego. Kilkakrotne bombardowania spowodowały śmierć 240-300 rannych żołnierzy polskich oraz członków personelu szpitala.

Jerzy Kryński urodził się 15 sierpnia 1929 r. Podczas powstania warszawskiego w stopniu strzelca służył w kompanii K 1 Pułku AK „Baszta”. Ciężko ranny 27 września 1944 r., został dobity przez żołnierzy niemieckich na ul. Dolnej. W powstaniu została zamordowana jego siostra Irena, żołnierz Zgrupowania „Kryska”.

Tablica Tchorka, ul. Rakowiecka 61.

Erich von dem Bach urodził się 1 marca 1899 r. w Lęborku. Miał stopień SS-Obergruppenführera. Poseł do Reichstagu. Podczas II wojny światowej inicjator utworzenia obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Jako pełnomocnik ds. zwalczania partyzantki w okupowanej Europie odpowiedzialny za zamordowanie około 230 000 ludzi w krajach bałtyckich, na Białorusi i we wschodniej Polsce. W czasie powstania warszawskiego dowodził Korpsgruppe von dem Bach, tłumiącymi opór polskich żołnierzy. Odpowiedzialny za zbrodnie na ludności cywilnej i powstańcach dokonane przez podległe mu oddziały. Doprowadził do złagodzenia eksterminacyjnego rozkazu Adolfa Hitlera wobec mieszkańców Warszawy. Aresztowany w 1945 r., zeznawał w procesie norymberskim i procesie gubernatora Ludwiga Fischera w Warszawie. W 1949 r. uwolniony, w 1951 r. Izba Denazyfikacyjna w Monachium skazała go na 10 lat obozu pracy. W 1961 r. aresztowany pod zarzutem zbrodni dokonanych w Niemczech w latach 30., skazany na karę dożywotniego więzienia. Zmarł 8 marca 1972 r. w szpitalu więziennym w Monachium.

Jeden z powstańców wychodzących z kanału przy ul. Dworkowej. Wkrótce potem został tam najprawdopodobniej zamordowany.

Klasztor oo. Jezuitów przy ul. Rakowieckiej. Miejsce zbrodni na blisko 40 osobach, w tym kilkunastu zakonnikach.

Ul. Dworkowa – miejsce egzekucji żołnierzy Pułku AK „Baszta”, 27 września 1944 r.

Powstanie Warszawskie

Podczas powstania warszawskiego żołnierze niemieccy dopuszczali się licznych zbrodni wojennych. 3 i 4 sierpnia żołnierze Wehrmachtu, atakując z okolic Muzeum Narodowego, przed czołgami, jak również w środku kolumny, pędzili w charakterze „żywych tarcz” wyciągniętych z domów mieszkańców Warszawy. Kilkudziesięciu zakładników zginęło wówczas w krzyżowym ogniu. Ponadto grenadierzy dopuścili się szeregu innych mordów – rozstrzelali m.in. ok. 100 mieszkańców domów przy Al. Jerozolimskich i ul. Brackiej. Pod wiaduktem mostu Poniatowskiego rozstrzelano 19 wziętych do niewoli powstańców. Blisko 4 tys. cywilów spędzono do piwnic gmachu Muzeum Narodowego; dowództwo niemieckie traktowało ich jako zakładników. 3 sierpnia na podwórzu domu przy ul. Marszałkowskiej rozstrzelano ok. 30-44 polskich cywilów. Tego samego dnia w tzw. Domu Profesorskim przy ul. Nowy Zjazd 5 żołnierze niemieccy zamordowali ok. 15 mężczyzn – w tym profesorów Uniwersytetu Warszawskiego.

Eugeniusz Wajgiel urodził się 19 listopada 1873 r. w Kołomyi, polski lekarz i weterynarz, profesor chirurgii i okulistyki zwierząt na Uniwersytecie Warszawskim. Wiceprezes Naczelnej Rady Lekarskiej, a potem jej członek. Rozstrzelany 3 sierpnia 1944 r. w tzw. Domu Profesorskim.

Tablica Tchorka ul. Marszałkowska 27/35.

Ofiary niemieckich zbrodni na ul. Marszałkowskiej 1944 r.

Dom Sierot – miejsce niemieckiej zbrodni.

Ofiary niemieckich zbrodni na Czerniakowie.

Aleje Ujazdowskie.

Podczas trwania powstania warszawskiego, między innymi w dniach 14-15 września 1944 r., nastąpiła pacyfikacja Marymontu. Licznych mordów, podpaleń, grabieży i gwałtów dokonały przede wszystkim jednostki Wehrmachtu (25 Dywizja Pancerna) z dużym udziałem kolaborantów ze wschodnich jednostek ochotniczych. 13 września Niemcy zamordowali co najmniej 363 mieszkańców, w tym 25 dzieci w wieku od trzech miesięcy do 14 lat. Piwnice, w których chroniła się ludność cywilna, obrzucano granatami. Mordowano też rannych oraz wziętych do niewoli powstańców. 15 września ofiarami padło ok. 300 mieszkańców wielu żoliborskich ulic, w tym kobiety i dzieci. W wielu wypadkach po rewizji, której zazwyczaj towarzyszyła grabież wszystkich cennych przedmiotów osobistych, Polaków pędzono do gmachu Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego na Bielanach. Tu odbywała się selekcja schwytanych, część rozstrzeliwano na miejscu, ocalałych wywożono do obozu przejściowego w Pruszkowie.

Ślady niemieckich zbrodni na Żoliborzu podczas powstania warszawskiego. Tablice Tchorka upamiętniające mordy na mieszkańcach Warszawy.

Tablica Tchorka, ul. Lutosławskiego 9.

Ślady niemieckich zbrodni na Żoliborzu podczas powstania warszawskiego. Tablice Tchorka upamiętniające mordy na mieszkańcach Warszawy.

Czołg niemiecki podczas walk na Żoliborzu.

Niemieccy zbrodniarze

Niemiecki aparat terroru należał do pierwszych agend okupanta, które zaczęły funkcjonować w Warszawie już w październiku 1939 r. Do początku listopada formalną władzę policyjną sprawował komisaryczny prezydent policji SS-Oberführer Claassen. Potem komendantem policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa w dystrykcie warszawskim był SS-Standartenführer Josef Meisinger. Jego następcami byli kolejno SS-Obersturmbannführer Johannes Müller i SS-Obersturmbannführer Ludwig Hahn (wrzesień 1941 r. – grudzień 1944 r.). Naczelną władzę policyjną w dystrykcie warszawskim stanowił gubernator Ludwig Fischer, któremu bezpośrednio podlegał miejscowy dowódca SS i Policji. Dowódca ten równocześnie podlegał wyższemu dowódcy SS i Policji w Krakowie. Funkcję dowódców SS i Policji w dystrykcie warszawskim kolejno pełnili:

– SS-Gruppenführer Paul Moder (1940-1941; poległ w 1942 r. na froncie w Rosji);
– SS-Standartenführer Arpad Wigand (1941-1942; do 1956 r. odbywał w Polsce karę więzienia);
– SS-Oberführer Ferdinand von Sammer Frankenegg (1942-1943; poległ w 1944 r. w Jugosławii);
– SS-Brigadeführer Jürgen Stroop (1943; stracony w 1952 r. w Polsce);
– SS-Brigadeführer Franz Kutschera (1943-1944; zabity w zamachu zorganizowanym przez AK);
– SS-Oberführer Herbert Böttcher (1944; stracony w 1950 r. w Polsce);
SS-Brigadeführer Paul Otto Geibel (1944-1945; zmarł 1966 r. w więzieniu w Polsce).

Dowódcy SS i Policji w dystrykcie podlegali komendant policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa oraz komendant policji porządkowej.

Paul Otto Geibel urodził się 10 czerwca 1898 r. w Dortmundzie. Z zawodu policjant. Uzyskał stopień SS-Brigadeführera i gen. mjr. policji. Od 3 marca 1944 r. dowódca SS i Policji na dystrykt warszawski. Odpowiedzialny za zamordowanie do 22 maja 991 Polaków w Warszawie. Podczas powstania warszawskiego dowodził obroną dzielnicy policyjnej. Jego podwładni dokonali licznych zbrodni na ludności cywilnej w okolicach al. Szucha. Po upadku powstania nadzorował wypędzanie mieszkańców i operację wyburzania stolicy. Po wojnie aresztowany; przekazany do Polski, gdzie wyrokiem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy został skazany na karę dożywotniego więzienia. Zmarł śmiercią samobójczą 12 listopada 1966 r. w więzieniu mokotowskim w Warszawie.

Ludwig Fischer urodził się 16 kwietnia 1905 w Kaiserslautern. Ukończył studia prawnicze. Poseł do Reichstagu. Posiadał stopień SA-Gruppenführera. Podczas II wojny światowej od października 1939 gubernator dystryktu warszawskiego. Odpowiedzialny za terror stosowany wobec polskiej ludności cywilnej m.in. masowe egzekucje, łapanki, deportacje robotników przymusowych do Rzeszy. Skazany przez konspiracyjny sąd na karę śmierci, zamachy przeprowadzone na niego przez żołnierzy Armii Krajowej nie dały rezultatu. Po powstaniu warszawskim jako szef administracji cywilnej współdziałał w burzeniu i rabowaniu Warszawy. Po wojnie aresztowany przez aliantów i przekazany do Polski. Wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego skazany na karę śmierci. Stracony 6 marca 1947 w Warszawie.

Ofiary

Prezentowany na wystawie materiał w niewielkim stopniu pokazuje postacie ofiar niemieckich zbrodni. Należały one do innych pokoleń, miały odmienne doświadczenia życiowe, reprezentowały różny poziom wykształcenia. Osoby te łączyło to, że były Polakami, a więc potencjalnymi wrogami niemieckiej III Rzeszy. Z tego powodu podlegały one eksterminacji. Niech kilka poniższych biografii będzie symbolicznym hołdem złożonym setkom tysięcy warszawiaków, ofiarom niemieckiego bestialstwa.

Andrzej Trzebiński urodził się 27 stycznia 1922 r. Poeta, dramaturg, krytyk literacki i publicysta związany z konspiracyjną Konfederacją Narodu. Od 1943 r. redaktor naczelny „Sztuki i Narodu”. Aresztowany przez Niemców i rozstrzelany 12 listopada 1943 r. jako jeden z zakładników w egzekucji ulicznej na rogu ul. Wareckiej i Nowego Światu.

Tytus Wincenty Czaki urodził się 4 stycznia 1888 r. Działacz niepodległościowy, żołnierz Legionów Polskich w czasie I wojny światowej. W 1922 r. założył Unię Narodowo-Państwową. Prezydent Brześcia nad Bugiem oraz Włocławka (jako komisarz rządowy). Podczas II wojny światowej w konspiracji. Aresztowany 5 stycznia 1944 r. przez Niemców, był więziony na Pawiaku. Rozstrzelany 24 stycznia 1944 r. w ruinach getta warszawskiego.

Sławomir Maciej Bittner urodził się 23 lipca 1923 r. Harcerz, podczas II wojny światowej działacz konspiracyjny w Szarych Szeregach i Armii Krajowej; podporucznik. Uczestnik akcji pod Arsenałem (23 marca 1943 r.), akcji „Góral” (12 sierpnia 1943 r.) i „Wilanów” (26 września 1943 r.). Dowódca 1 kompanii batalionu AK „Zośka”. Aresztowany przez Niemców 18 lutego 1944 r. w Warszawie, wkrótce potem rozstrzelany w ruinach getta warszawskiego.

Mieczysław Krygier urodził się 24 marca 1888 r. Ksiądz katolicki. W 1920 r. kapelan wojskowy. Członek Rady Miejskiej Warszawy. Od 1934 r. proboszcz parafii pw. św. Wawrzyńca na Woli. Uczestnik kampanii w 1939 r. Potem dyrektor Katolickiego Związku „Caritas” archidiecezji warszawskiej oraz kapelan AK. Podczas rzezi Woli 5 sierpnia 1944 r. śmiertelnie ranny w kościele św. Wawrzyńca.

Maria Herburtówna urodziła się 26 kwietnia 1890 r. Działaczka niepodległościowa w okresie I wojny światowej. W niepodległej Polsce urzędniczka w kancelarii cywilnej Prezydenta RP. Podczas II wojny światowej w konspiracji w szeregach SZP/ZWZ/AK; sekretarka i szyfrantka Oddziału Informacyjno-Wywiadowczego Komendy Głównej AK. 23 grudnia 1943 r. aresztowana przez Niemców, więziona na Pawiaku. Rozstrzelana 13 sierpnia 1944 r. w ruinach getta warszawskiego.

Maria Cetys urodziła się 14 września 1914 r. Pracowała jako urzędniczka skarbowa. Podczas II wojny światowej w konspiracji w AK. W powstaniu warszawskim łączniczka Zgrupowania „Kryska”. 20 września 1944 r. na Czerniakowie dostała się do niewoli niemieckiej. Na pytanie Bist du Banditin? (Czy jesteś jednym z bandytów?) odpowiedziała Jestem żołnierzem Armii Krajowej, po czym natychmiast została rozstrzelana.

Zniszczenia

Dwa miesiące zaciekłych walk powstańczych przyniosły Warszawie olbrzymie straty materialne. Zniszczeniu uległo wówczas 25 proc. zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Stare Miasto zostało zburzone niemal w 100 proc. Zniszczenia z okresu powstania spowodowane były nie tylko ostrzałem artyleryjskim i nalotami lotniczymi, lecz także celowymi podpaleniami oraz wysadzeniami dokonywanymi przez oddziały niemieckie, które traktowały wypalanie całych kwartałów jako pełnoprawną metodę walki. Jednak wielu z owych celowych zniszczeń nie można było w żaden sposób usprawiedliwić koniecznością wojenną. 12 października 1944 r. w kwaterze Himmlera odbyła się konferencja, podczas której powiedział on: To miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i służyć jedynie jako punkt przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Nie powinien pozostać kamień na kamieniu. Wszystkie budynki należy zburzyć aż do fundamentów. Pozostaną tylko urządzenia techniczne i budynki kolei żelaznej. Rozpoczął się wówczas trwający trzy i pół miesiąca okres planowego niszczenia miasta, który przerwała dopiero sowiecka ofensywa w styczniu 1945 r. Na skutek systematycznego i planowego wyburzania zniszczeniu uległo ponad 30 proc. zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Gdy dodać do tego straty powstałe w sierpniu i wrześniu 1944 r. oraz zniszczenia, do których doszło w wyniku oblężenia miasta we wrześniu 1939 r. i zagłady warszawskiego getta, okazuje się, że wojna przyniosła zniszczenie 84 proc. zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. W 2004 r. powołana przy prezydencie Warszawy Lechu Kaczyńskim komisja oszacowała straty wojenne Warszawy na ponad 180 mld zł. Kwota ta nie obejmowała wyposażenia biur, gabinetów lekarskich, instytutów naukowych i bibliotek. Nie zostały też uwzględnione żadne rachunki dotyczące życia ludzkiego.

Systematyczne niszczenie Warszawy przez żołnierzy niemieckich.

Systematyczne niszczenie Warszawy przez żołnierzy niemieckich.

Ulica Marszałkowska w 1944 r.

Wypalone budynki w okolicach placu Napoleona.

Zniszczony Grób Nieznanego Żołnierza.